Observational mo fakahisitolia saienisi.

David Shearer.

Ko e saienisi 'o e observational ai, 'oku fokotu'u atu ke ke fakakaukau, mo e ngaahi me'a ko ia 'oku fakahoko, kae lava ke fakamo'oni'i pe fakahala'i 'a e ngaahi fakakaukau kuo fokotu'u. Ko 'eni 'oku 'ikai ko e me'a ia he saienisi fakahisitolia, tau 'oku 'ikai ma'u ai ko e kau mamata ke lekooti e me'a kuo fakahoko, 'oku 'ikai ai 'a ia 'e lava ke fa'u ha me'a, hange ko ha lomaki 'i he funga 'o e mamani, kae lava ke tauhi 'a e ngaahi nunu'a kiate kitautolu. E founga 'oku hoko leva, fokotu'u 'o e ha fakakaukau, mo e tauhi leva 'o kapau 'e fe'unga 'a e tefito'i fakakaukau mo e fakamatala 'oku tau mamata ki ai 'i he mamani.

Uniformitarianism.

Ko 'eni e anga 'o e vakai 'a e Geologists he 'aho ni. Ko e ngaahi founga tau sio he 'aho ni, (tuai mo mamalie he holoa mo e ha fua,) kuo hoko ma'u pe, pea 'i he vave tatau pe. 'oku nau tatau 'i he i.e.

Catastrophism. (Ko e faiako 'auha)

Ko 'eni kuo ne hoko ai 'a e ngaahi founga ngaue 'oku to, 'o fakatupu ai ha ngaahi liliu lahi 'i he fa'unga 'o e mamani 'i ha vaha'ataimi nounou.

Kuo 'i ai Mahalo foki "fakalotofonua" fakafepaki fakamamahA ngaahi me'a na'e hoko, (meteor 'i he Siberia, mo'unga afi, ngaahi lomaki, etc) 'e ala fie ma'u ke ke fakakaukau'i ia 'i he ngaahi feitu'u 'e ni'ihi.

Sipinga 'o e geologic.

'Oku fakatupulaki 'e he Dr Tasman Walker, PhD, sioloki, ko ha sipinga, 'o makatu'unga 'i he Tohi Tapu, ki hono ako 'o e keleleke. 'E lava ke faka'aonga'i 'eni 'i he taimi 'o kumi 'i he ngaahi fotunga fakasioloki 'oku tau feohi.

Ko e he ha ngaahi me'a mahu'inga 'o e sipinga ko 'eni, kuo hoko 'a e ngaahi liliu lalahi 'oku tau mamata 'i he e keleleke 'o hotau mamani ko e ola 'o ha ngaahi me'a fakamamahi 'e ua, ko e fakatupu mo e lomaki.

Me'a / Era	Funga siteisi	Loloa 'o e taimi	Konga
Kuonga 'o e mamani fo'ou.		yrs 'e 4000 tupu yrs 'e 500 tupu	Onoponi Pukepuke 'a fufula
Me'a na'e hoko 'o e lomaki	Recessive	'aho 'e 100 'aho 'e 200	Dispersive Abating
Me'a na'e hoko 'o e lomaki	Inundation	'aho 'e 30 'aho 'e 20 'aho 'e 10	Tumutumu Ko e 'ohake 'o Eruptive
Mole mamani		1700 yrs	Mamani kuo mole
He me'a fakatupu	Kimu'a	'aho 2 'aho 2	Biotic Derivative
He me'a fakatupu	Fakava'e	'aho 2 0 days	Hoko Tatau totonu

Manawatu nau.

Na'e lavea 'a e vaitafe Manawatu, ofi ki he tokelau 'o e Palmerston, Nu'u Sila, 'o fakafou 'i he nau Manawatu. Ko e vaitafe ni kuo ai 'a e ngaahi ma'u'anga vai 'i he tafa'aki 'e taha 'o ha ngaahi mo'unga, pea mo empties ki he tahi, 'i he tafa'aki 'e taha 'o e ngaahi mo'unga. (1100 ft ma'olunga). (Ko e taha, 'o e tokosi'i 'o e vaitafe, 'i he mamani 'oku hoko ai 'eni). Na'e 'ikai ke lele faingata'a ke lava'i 'eni 'o e vai. 'Oku malava na'e motuhi 'a e nau ko 'eni 'i ha ngaahi fa'ahinga kehe 'o o'i 'a e founga ngaue, hange ko e inundation ko e konga 'o e lomaki. 'Eni 'e mavahe 'a e nau 'i ha ma'olunga fe'unga ki he vaitafe ke faka'aonga'i.

Ko e lomaki fakamamanilahi 'i Ma'asi.

'Oku malie ko e 'e lava ke tali 'a e kau saienisi 'oku geologic ngaahi fotunga 'i Ma'asi ('i he feitu'u 'oku 'i ai 'a e 'ikai ha vai), kuo fokotu'u 'e ha tafea Martian fakaemamani lahi, ka 'oku 'ikai tali 'e tatau ia mo ha fa'ahinga fotunga, 'i he mamani, ('i he feitu'u 'oku 'i ai 'a e vai), kuo fokotu'u 'e ha tafea fakamamani lahi.